Башлеева С.И. Холбуулал

Башлеева Светлана Ивановна, учитель бурятского языка и литературы МБОУ Обусинская СОШ Осинского района Иркутской области, учитель высшей квалификационной категории, "Почетный работник общего образования РФ", лауреат Губернаторской премии

Темэ: Холбуулал. (Бэхижүүлгын хэшээл, 5 кл.).

Зорилго: Холбуулалнууд соо ба дулдыданги үнэнүүдыень илгаруулжа ба тэдэниие мэдүүлэл соо зүбѳѳр табюулжа hургаха, дулдыданги үгэнь гол үгэтэеэ удхаараа ба грамматическа талаараа нэгэдэдэг гэhэн ойлгосо үргэдхэхэ.

Байгаалидаа гамтайгаар хандаха, арад зонойнгоо эртэ уртэ урда сагhаа хүндэлжэ ябаhан табан хушуу малаа хүсэд мэдэхэ мэдэрэл түрүүлхэ.

Хэшээлэй хэрэгсэлнүүд: компьютер, элдэб янзын шалгалтын даабаринууд, холбуулалнуудай жэшээнүүд, хабарай саг зураглаhан зурагууд, табан хушуун малда хабаатай холбуулалнууд г.м.

Хэшээлэй ябаса:

I.               Эмхидхэлэй үе.

Дабталга. 1. Юун удхаараа ойлгомжо тэмдэглэдэг бэ?

   2. Гол ба дулдыданги үгэhѳѳ юун бүридэдэг бэ?

   3. Юун үгүүлбэреэрээ дүүрээгуй удхатайб?

   4. Холбуулал гэжэ юуб?

Удхаараа ямар нэгэн ойлгомжо тэмдэглэhэн, байгуулгаараа гол ба дулдыданги үгэhѳѳ бүридэhэн, үгүүлбэреэрээ дүүрээгүй үгэнүүдэй хабсаралые холбуулал гэнэ.

Хэшээлэймнай иимэ холбуулал, бэхижүүлгын хэшээл. Урда хэшээлнүүдтэ гараhан, мэдэхэ, болоhон мэдэсэеэ мүнѳѳдэр хэшээлдээ бүридхэнэбди, хэр зэргэ ойлгоhоноо шалганабди.

(Самбарта. 1. Даабари: Уран гоёор уншаха, холбуулалнуудые олохо, гол ба дулдыданги үгэнүүдынь ямар хэлэлгын хубяар гаранаб?) Проектрээр хабарай зураглал харуулагдажа байха)

Номгон хабар ногоорбо,

Нугаhад, галууд хүхинэбэ.

Ургы, тэрэнги ягаарба.

Уhа голнууд шааяба.

Буржагар хѳѳрхэн хурьгад

Бушуу солбоор дэбхэрнэд.

Айлшан ерэhэн шубууд

Амар мэндые хүргэнэд.

                                  Х.Намсараев

II. Карточкануудаар хүдэлмэри: А, В, С. (элдэб янзын даабаринууд).

А. Yгэнүүдые холбуулалнууд болгожо бэшэгты:

Наран, хабар; булаг тала; зан hайхан; сэсэг сагаан; бороо түрүүшын; дуун хүхы; тэнгэри сэнхир.

В. Холбуулалнуудай дулдыданги үгэнүүдтэ асуудал табигты. Жэшээ: хүбшын (юунэй?) хуша.

Дуугаа хангюурдана; газарай хүрьhэн; бүрхэг үдэр; хараасгайн уурхай; жэжэхэн шубуухайнууд; тэрэнгиин үнэр; наранда ялаганана.

С. Холбуулалнуудые схемын ёhоор зохёожо бэшэгты:

1. Тэмдэгэй нэрэ + юумэнэй нэрэ: дулаан хабар.

2. Глагол + юумэнэй нэрэ: ерэhэн айлшан.

3. Юумэнэй нэрэ + юумэнэй нэрэ: хабарай hалхин.

4. Наречи + глагол: үглѳѳ ерэхэ.

Шалгалта.

III. Аман хэлэлгэ хүгжѳѳлгэ: Байгаалимнай hэргэн уяржа, дайда дэлхэймнай шарай сэлмэг hаруул боложо, апрель hарамнай хаана яанагүй hайхан гэрэлээ сасана. Иимэл үнжэгэн зѳѳлэхэн, уянгата нэрээр хабарай дунда hара нэрлэгдээ ха юм. Хабарай hайхан сагта зорюулагдаhан Гунга Чимитовэй «Урин хабар, мэндэ амар!...» гэhэн шүлэг бутарагдан үгтэнэ, hурагшад тааруулан суглуулна.

Урин хабар, мэндэ амар!

Урма баяр асарбаш.

Ойн соорхойдо эндэ тэндэ

Ошо гэрэлээр сасарбаш.

                          Г.Чимитов.

IV. Хабар тухай шүлэгүүдые hурагшад уншана.

V. Компьютер хэрэглэлгэ. Тест.

Даабари 1. Зүб холбуулалнуудые ологты:

1)      Дулаан хабар.

2)      Хабар дулаан.

3)      Хабар болобо. (Харюу: 1).

1) Шубууд ерэбэ.

2) Ойн шубууд.

3) Шубууд ойн. (Харюу: 2).

1) Һайрам гараба.

2) Гагар дайда.

3) Һайрамаар ундалан. (Харюу: 3).

1) Хада боори.

2) Хадын боори.

3) Боори хада. (Харюу: 2).

 1) Наруули газарта.

2) Борбилоонууд ундална.

3) Шубуу шонхор. (Харюу: 1).

Даабари 2. Глаголоор гараhан гол үгэтэй холбуулалнуудые ологты:

1)      Дуhаалжа эхилбэ.

2)      Хабарай агаар.

3)      Эндэ тэндэ саhан. (Харюу: 1).

1)      Уhа саhан.

2)      Наранда игаана.

3)      Ногоорбо. (Харюу: 2).

1)      Урин хабар.

2)      Адуу мал.

3)      Эреэлжэн шарлаба. (Харюу: 3).

1)Мүрэнэй олтирог.

2) Алтан шара үнгэ.

3) Ногоорон ургаба. (Харюу: 3).

1) Харлан соохорлобо.

2) Дулаахан наранда.

3)Ута үдэрнүүд. (Харюу: 1).

Даабари 3. А) Холбуулалнуудай гол үгэнь ямар хэлэлгын хубяар гаранаб? Жэлые тэжээдэг; аятайгаар дулаасуулна; удаан хүлеэбэ.

А. юумэнэй нэрэ.

Б. глагол.

В. тэмдэгэй нэрэ. (Харюу: б).

Б) Холбуулалнуудай гол үгэнь ямар хэлэлгын хубяар наранаб? Урихан хабарнай; габшагай горхонууд; баян дайда.

А. юумэнэй нэрэ.

Б. глагол.

В. тэмдэгэй нэрэ. (Харюу: а).

В) Холбуулалнуудай дулдыданги үгэнь ямар хэлэлгын хубяар гаранаб? Сэнхир тэнгэри; тунгалаг уhан; баян нютаг.

А. юумэнэй нэрэ.

Б. глагол.

В. тэмдэгэй нэрэ. (Харюу: в).

Тестын дүнгүүдые компьютер харуулна. (багша анхаралаа хандуулан, ѳѳртѳѳ тэмдэглэн абана).

VI. Удаан хүлеэгдэhэн хабараймнай hайхан саг сэргэдэмнай буужа ерэбэ, адуу малнай атаржан бэлшэхэнь, хэр зэргэ мэдэхэ байhанаа табан хургаа даран, баян талынгаа баялиг болохо табан хушуу малаа тоолое…

1.       Абымнай манадаг… .

2.       Эжымнай адуулдаг… .

3.       Маара маараhаар мал болодог… .

4.       Хонин hүрэгые хушууруулжа, дахуулан бэлшээшэ… .

5.       Тала губиин, элhэн далайн эмээлшэ – бохитор бүхэтэртэй… .

(Эдэ үгэнүүдые удхаарнь тааруулан табиха: тэмээн hүрэг, үхэр hүрэг, ямаан hүрэг, адуун hүрэг, хонин hүрэг).

VII. Хэшээлэй тобшолол:

VIII. Гэрэй даабари: Хэшээлдээ хэрэглэhэн холбуулалнуудаа, мэдүүлэлнүүдээ хараадаа абан, «Хабар ерэбэ, хабар…» гү, али «Баян талын баялиг – табан хушуу мал…» гэhэн темын али нэгыень шэлэн абаад, найруулга бэшэгты.